पुणे जिल्ह्यातील निंबूत येथील सुरेश जगतप यांच्या शेतात उंच उभा(Sugarcane Production)असलेला ऊस पाहिला, सुरुवातीलाच खोडकीड पडल्यामुळे नव्याने लागवड करायची वेळ आल्याचं जगताप सांगतात. पण कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या म्हणजे एआयच्या (AI) आधारावर हा ऊस नव्या जोमाने उभा राहिलाय.
सध्या जगतापांची सकाळ होते ती फोनवरच्या नोटीफिकेशनने. यात ‘कृषक ॲप’वर त्यांना शेतात नेमकी काय परिस्थिती आहे, कोणत्या खताची आणि किती खताची आवश्यकता आहे, पाण्याची आवश्यकता आहे का आणि असेल तर किती ही सगळी माहिती येते. त्यानुसार मग त्यांचं दिवसाचं नियोजन ठरतं. यात अगदी शेताच्या कोणत्या भागात पाणी कमी, कुठे कोणता रोग येण्याची शक्यता आहे, फवारणी करायला हवी का? असेल तर ती कोणती आणि किती फवारणी करायला हवी? याचं नियोजनही दिलं जातं.
जगतप म्हणतात की यामुळे खत आणि पाण्याची बचत होईल आणि पीक जोमदारपणे उभे राहील. कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर आधारित शेती करणाऱ्या महाराष्ट्रातील 1000 शेतकऱ्यांपैकी जगतप हा एक आहे.2022 मध्ये बारामती येथील कृषी विकास ट्रस्टने सुरू केलेल्या कृषी क्षेत्रातील कृत्रिम बुद्धिमत्तेवरील प्रकल्पात त्यांनी भाग घेतला आहे.
गेल्या वर्षी, जगतपने त्याच्या शेतात ए. आय. वापरण्याचा निर्णय घेतला.त्यानंतर त्यांच्या शेतातील मातीची चाचणी घेण्यात आली आणि नंतर शेतात हवामान केंद्र आणि आर्द्रता संवेदक बसवण्यात आले.त्यानंतर त्यांनी ए. आय. च्या मदतीने शेती करण्यास सुरुवात केली.
“पारंपरिक ऊसाची शेती आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर आधारित शेती यात फरक आहे.पारंपारिक शेतीमध्ये उसाची लागवड केली जात असताना तेथे पाणी भरणे किंवा योग्य फवारणी होत नसे.ते मला आठवतही नाही.परंतु, अधिकारी आम्हाला शिकवत असत की आम्हाला ए. आय. मध्ये ड्रेंचिंग करावे लागेल.तो तुटलेला आहे असे म्हणता येईल.
पुणे जिल्ह्यातलं निंबूत गाव – जिथं कधी काळी दुष्काळाचं सावट होतं, तिथं आज सुरेश जगताप यांच्या शेतात उसाचा भरगच्च आणि उंच उभा पीक पाहून कोणीही थक्क होईल. काही महिने आधी या शेताचं चित्र फार वेगळं होतं. खोडकीडमुळे ऊस सुकायला लागला होता आणि सगळं पीक हातचं जाईल असं वाटत होतं. पण आज तोच ऊस जोमानं वाढलाय, उत्पादनही वाढलंय आणि सगळ्यात महत्त्वाचं – पाण्याचीही बचत झालीय.
हे सगळं शक्य झालं – कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या म्हणजे AI च्या वापरामुळे.
AI म्हणजे नक्की काय?
आपल्या डोक्यातलं AI म्हणजे बहुतेकदा रोबोट्स, व्हॉइस असिस्टंट्स किंवा फिल्ममधले काही अवास्तव प्रसंग असतात. पण शेतीसारख्या पारंपरिक क्षेत्रात AI शिरलंय, आणि ते सुद्धा फार यशस्वी पद्धतीनं.
Sugarcane Production: कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणजे संगणकीय प्रणाली ज्या मानवासारखं विचार करू शकतात, शिकू शकतात आणि निर्णय घेऊ शकतात. शेतीत, AI वापरून जमिनीची स्थिती, हवामान, पाण्याची गरज, खतांची गरज, रोगटपणा – हे सगळं तपासलं जातं आणि त्यानुसार शेतकऱ्याला सूचना मिळतात.
AI शेतीत कशी मदत करते?
Sugarcane Production: जगताप यांचं उदाहरणच बघा. त्यांना दररोज सकाळी ‘कृषक ॲप’वर सूचना मिळतात –
- खत किती टाकायचं?
- कोणत्या भागात पाणी कमी आहे?
- फवारणीची गरज आहे का?
- रोगाचा धोका कुठं आहे?
या अचूक सूचनांमुळे ते फक्त आवश्यक तिथंच उपाय करतात. यामुळे खर्च कमी होतो, कामाचं नियोजन सुटतं आणि उत्पादनातही वाढ होते.
संपूर्ण प्रक्रियेत काय असतं?
- मातीचं परीक्षण: AI प्रकल्पात सहभागी होणाऱ्या शेतकऱ्यांच्या जमिनीची आधी तपासणी केली जाते. मातीचा पोत, क्षारमान, सेंद्रिय घटक, pH – हे सगळं समजून घेतलं जातं.
- GIS मॅपिंग: शेताची जीआयएस आधारित नकाशे तयार होतात – म्हणजे सॅटेलाईटच्या मदतीनं संपूर्ण शेताचे तपशीलवार नकाशे तयार केले जातात.
- वेदर स्टेशन आणि सेन्सर: शेतात छोटे हवामान केंद्र आणि मातीतील आर्द्रता मोजणारे सेन्सर लावले जातात. त्यामुळे हवामान, पावसाचं प्रमाण, तापमान, वाऱ्याचा वेग आणि मातीतील पाण्याची स्थिती यावर नजर ठेवता येते.
- डेटा प्रोसेसिंग: हे सगळं डेटा बारामतीतल्या ‘वॉर रूम’ मध्ये पाठवला जातो. तिथं AI मॉडेल्स या माहितीचा अभ्यास करून निर्णय घेतात.
- शेतकऱ्याला सूचना: मग त्या निर्णयांनुसार शेतकऱ्याला मोबाईलवर अलर्ट येतो – काय करायचं, किती आणि कुठं.
एआय शेतीमुळे नक्की काय फरक पडतो?
- खतांची आणि पाण्याची बचत – खतात ३०% आणि पाण्यात ४०% पर्यंत बचत
- एकसारखी वाढ – ऊस सगळीकडे एकाच उंचीचा आणि मजबूत वाढतो
- रोगांपासून संरक्षण – आधीच सूचना मिळाल्यामुळे वेळेत फवारणी
- जास्त टनेज – एकराला जास्त उत्पादन
- खर्चात बचत – 1 लाखांपर्यंतचा फायदा
हे सगळं सुरू कसं झालं?
Sugarcane Production: हा प्रयोग सुरू झाला बारामतीत. ऑक्सफर्ड विद्यापीठाचे डॉ. अजित जावकर यांनी बारामतीला भेट दिली आणि अ‍ॅग्रिकल्चर डेव्हलपमेंट ट्रस्ट, मायक्रोसॉफ्टचा अ‍ॅग्री डिव्हिजन आणि स्थानिक शेतकरी यांच्या मदतीनं AI शेतीचा प्रयोग सुरू झाला.
2021-22 मध्ये सुरुवात झालेला हा प्रयोग, पहिल्या वर्षीच यशस्वी ठरला. AI वापरून घेतलेलं पीक पारंपरिक पद्धतीपेक्षा जास्त उत्पादन देऊ लागलं.
खर्च किती?
प्रत्येक शेतकऱ्याला साधारण ₹12,500 इतका खर्च येतो. पण उत्पादन वाढल्यामुळे आणि खत-पाण्यात बचत झाल्यामुळे हा खर्च वर्षभरात भरून निघतो.
एआय मुळे ऊस उत्पादनात वाढ झाली का?
होय, आणि आकडेवारी हेच सांगते.
- 2023-24 मध्ये देशात ऊसाचं उत्पादन 1,12,626 हजार टन होतं.
- 2024-25 मध्ये ते वाढून 1,05,291.15 हजार टन अपेक्षित आहे – आणि त्यात AIचा मोठा वाटा आहे.
Sugarcane Production: AI वापरामुळे महाराष्ट्रात काही भागांत टनेज वाढून एकरी 55-60 टनापर्यंत गेलं आहे, जे आधी 40-45 टन असायचं.
AI शेतीत कोणते तंत्रज्ञान वापरलं जातं?
- ड्रोन मॅपिंग: शेताचं अवकाशातून छायाचित्रण करून जमिनीच्या समस्या लक्षात येतात.
- सॅटेलाईट इमेजिंग: दररोज उपग्रह चित्रांद्वारे शेतावर लक्ष ठेवणं शक्य होतं.
- सेन्सर्स: तापमान, आर्द्रता, खतांची पातळी मोजण्यासाठी.
- डेटा अ‍ॅनालिटिक्स: सगळ्या गोष्टींचा अभ्यास करून निर्णय घेण्यासाठी.
- मोबाईल ॲप: शेतकऱ्याला त्वरित अलर्ट देण्यासाठी.
शास्त्रज्ञ आणि तज्ज्ञ काय म्हणतात?
- डॉ. विवेक भोईटे (कृषी विज्ञान केंद्र): “AI मुळे उत्पादनात वाढ, खर्चात बचत आणि कार्यक्षम शेती शक्य होते.”
- डी.बी. फोंडे (सॉईल सायंटिस्ट): “AI आणि ड्रिप इरिगेशनच्या सहाय्यानं दुष्काळी भागांतही ऊस पीक फायदेशीर होऊ शकतं.”
- उदय देवळाणकर (प्रिसिजन ॲग्रिकल्चर तज्ज्ञ): “AI चा वापर ग्रीन वॉटर क्रॉप्समध्ये अधिक उपयुक्त ठरेल.”
AI शेतीचे फायदे – थोडक्यात:
| घटक | पारंपरिक शेती | AI आधारित शेती |
| पाण्याचा वापर | 100% | 60% |
| खतांचा वापर | 100% | 70% |
| उत्पादन | एकराला 40-45 टन | एकराला 55-60 टन |
| कामाचा वेळ | जास्त | नियोजित, कमी |
| खर्च | अधिक | सुरुवातीला थोडा, नंतर बचत |
शेतकऱ्यांचं मत काय आहे?
सुरेश जगताप सांगतात, “आधी ऊस लागवड (Sugarcane Production) करून आम्ही अंदाजानं पाणी आणि खतं वापरायचो. आता मोबाईलवर नोटीफिकेशन येतं, ‘आज एवढंच पाणी द्या, एवढंच खत टाका.’ सगळी गोष्ट मोजमापात झाली की उत्पन्न आपोआप वाढतं.”
पुढचं पाऊल काय?
AI शेतीचा प्रयोग सध्या 1000 शेतकऱ्यांमध्ये सुरू आहे. पण हे मॉडेल यशस्वी ठरल्यानं आता राज्यभरात आणि देशभरात याचा विस्तार होणार आहे. या तंत्रज्ञानाचा वापर फक्त ऊसापुरता (Sugarcane Production) मर्यादित न ठेवता, टोमॅटो, कांदा, सोयाबीन, गहू अशा अनेक पिकांवर होऊ शकतो.
शेतकऱ्यांची नवी क्रांती
AI शेती म्हणजे केवळ तंत्रज्ञान नव्हे, तर शेतकऱ्यांच्या जीवनशैलीत आणि दृष्टिकोनात मोठा बदल. ‘जास्त पाणी = चांगलं पीक’ या समजाला छेद देत, ‘योग्य नियोजन = भरघोस उत्पादन’ ही नवी समज शेतकऱ्यांमध्ये रुजते आहे.
AI चं खरं यश हे केवळ तंत्रज्ञानात नाही, तर ते शेतकऱ्याच्या विश्वासात आहे.
जिथं मातीला समजून घेतलं जातं, तिथंच खरी भरभराट होते – आणि AI त्यातला भाग बनलंय.
आपल्या शेतासाठी AI येणार कधी?
जर तुम्हीही शेतकरी असाल आणि पीक वाढवायचं (Sugarcane Production) , पाणी वाचवायचं आणि कमाई वाढवायची असेल – तर AI हा पर्याय नक्कीच विचारात घ्या. आज सुरुवात करा – कारण भविष्यातली शेती ही स्मार्ट आणि शहाणीच असेल!
बीडच्या ऊसतोड कामगाराने पाणी नाही, भांडवल नाही…तरीही शेतीतून कमावले 3 लाख
